معرفی جامع ایمنی و بهداشت صنعتی
•
از دیرباز سالیانه هزاران حادثه کوچک و بزرگ در صنایع گوشه و کنار جهان به وقوع می پیوندد و ضمن ایجاد خسارت های مالی و محیطی، بعضا صدمات جبران ناپذیری را بر انسان ها وارد می سازد. سازمان بین المللی کار(ILO ) و سازمان بهداشت جهانی (WHO ) در گزارش ویژه خود در 28 آوریل 2005 اعلام نموده اند که سالانه بیش از دو میلیون نفر بر اثر بیماری ها و حوادث ناشی از کار جان خود را از دست می دهند. علاوه بر این، سالانه 268 میلیون حادثه منجر به جراحت نیز رخ می دهد که مصدومین ناشی از این گونه حوادث حداقل 3 روز از کار خود غایب خواهند بود.
سازمان بین المللی کار قبلاً برآورد کرده بود که حوادث و بیماری های ناشی از کار باعث از دست رفتن حدود 4 درصد تولید ناخالص داخلی (جهت پرداخت غرامت و غیبت از کار) می گردد. این گزارش می افزاید در حالی که تعداد حوادث مرگبار و منجر به مصدومیت (ناشی از کار) در بیشتر کشورهای صنعتی جهان ثابت مانده و یا کاهش یافته است ، لیکن در برخی از کشورهای درحال توسعه روند افزایشی داشته است .
تعاریف اصطلاحات ایمنی و بهداشت صنعتی
» خطر (Hazard)
به منبع یا وضعیتی گفته می شود که دارای پتانسیل آسیب به شکل جراحات انسانی یا بیماری، خرابی اموال و تخریب محیط کار یا ترکیبی از این موارد باشد. مانند مواد شیمیایی
» رویداد (Incident)
عبارت است از یک رخداد یا اتفاقی که منجر به یک حادثه می شود و یا پتانسیل منجر شدن به حادثه را دارد.
» حادثه (Accident)
حادثه عبارت است از یک اتفاق یا رویداد ناخواسته که ممکن است به مرگ، بیماری، جراحت، صدمه و یا سایر خسارات (Loss ) منجر شود.
» شبه حادثه (Near-miss)
به اتفاقی که در آن هیچگونه بیماری، جراحت،خرابی و یا زیانی حادث نشده باشد شبه حادثه گفته می شود.
» ریسک (Risk)
ریسک تابعی است از احتمال و پیامد یک رویداد خاص که بیانگر بزرگی خطر می باشد.
» ایمنی (safety)
رهایی از ریسک های غیر قابل تحمل (میزان دوری از خطر).
ایمنی و بهداشت صنعتی چیست؟
این تعریف در دو بخش ایمنی صنعتی و بهداشت صنعتی تعریف می شود.
ایمنی صنعتی چیست؟
در محیط های صنعتی با وجود ماشین آلات و ابزار فراوان، غالبا کارگران در معرض خطرات گوناگون قرار دارند، با پیشرفت فنآوری و افزایش کاربرد ماشین آلات در تولید نیز مخاطرات و احتمال بروز حوادث در اینگونه محیط ها فزونی می گیرد. ایمنی صنعتی علمی است که در پیشگیری از بروز حوادث در محیط کار به یاری انسان می شتابد و همواره در راستای حفاظت و حراست از نیروی کار و سرمایه گام بر می دارد.
اصولا ایمنی صنعتی رشته ای است که به مجموعه تدابیر، اصول و مقرراتی گفته می شود که با به کار گرفتن آنها می توان نیروی انسانی و سرمایه را در برابر خطرات گوناگون در محیط های صنعتی به گون های مؤثر و کارا نگهداری کرد و به این وسیله یک محیط کار بی خطر و سالم برای افزایش کارایی کارکنان به وجود آورد.
یک مکان، یک کار معین و یا یک دستگاه زمانی ایمن انگاشته می شود که احتمال خطر مرگ، مجروح شدن و یا ابتلا به بیماری برای کسانی که در آنجا بوده یا با آن دستگاه کار می کنند در حد قابل قبول پایین باشد. به طور کلی، می توان چنین گفت که میزان خطر قابل قبول با پایین آمدن سطح ایمنی، افزایش می یابد.
فرهنگ ایمنی
ترنر و همکاران (1989) فرهنگ ایمنی را به عنوان مجموعه ای از اعتقادات، هنجارها، نگرش ها، نقش ها، و رویه های اجتماعی و فنی که با هدف حداقل کردن قرار گرفتن کارکنان، مدیران، مشتریان و اعضای جامعه در معرض شرایطی که به عنوان شرایط خطرناک و آسیب زا دیده می شوند تعریف کرده اند. گروه بین المللی مشاوره ایمنی اتمی (1991) فرهنگ ایمنی را به عنوان مجموعه ای از ویژگی ها و نگرش ها در سازمان ها و افراد که موجب ایجاد یک اولویت غالب می شود که موضوعات ایمنی نیروگاه های اتمی به دلیل اهمیت آنها توجه زیادی را به خود جلب می کنند تعریف کرده است.
شرکت هایی که دارای فرهنگ ایمنی قوی می باشند، آسیب های ناشی از حوادث کاری کمتری را تجربه می کنند و در مقابل، شرکت های دارای فرهنگ ایمنی ضعیف یا منفی، با حوادث بیشتر و در نتیجه آسیب ها و خسارات بیشتری مواجه می شوند. برای اینکه بدانیم فرهنگ ایمنی یک سازمان چقدر قوی یا ضعیف است، لازم است با استفاده از شاخص های مربوط به فرهنگ ایمنی بررسی لازم در مورد سازمان انجام شود. یک تیم از محققانIWH و سایر سازمان های مرتبط با بهداشت و ایمنی پرسشنامه ای برای سنجش فرهنگ ایمنی با ارزیابی درجه بکارگیری سیاست ها و رویه های بهینه بهداشت و ایمنی سازمانی طراحی کرده اند.
ایمنی و بهداشت
بهداشت به معنای مصون داشتن کارکنان از بیماری و سالم نگهداشتن وضعیت جسمانی و روانی آنهاست و ایمنی به معنای محافظت کردن کارکنان از آسیب های مربوط به حوادث کاری است. این عوامل حائز اهمیت است، زیرا کارکنانی که از سلامتی برخوردارند و در محیطی ایمن کار می کنند ثمربخش ترند. به این دلیل مدیران آینده نگر، حامی برنامه های پیشرفت بهداشت و ایمنی هستند. امروزه به دلیل ملاحظات قانونی تمام سازمان ها موظف به مراقبت بهداشت و ایمنی کارکنان خود هستند.
تاریخچه ای از بهداشت حرفه ای
پیدایش دانش بهداشت حرفه ای، به عنوان یک تخصص ویژه و جدای از دیگر علوم، چیزی نسبتاً جدید است؛ اما مفاهیم مطرح شده دراین دانش از زمان های کهن مورد توجه بوده است. چهارصد سال پیش از میلاد مسیح، نخستین بار بقراط پزشک یونانی اثرات زیان آور مواجهه با سرب و مسمومیت کارگران با سرب را شناسایی، و در نوشته هایش از آن یاد کرده است. درآن زمان بیشتر از بردگان جهت مشاغل سخت استفاده می شد، و از آنجا که حکومت ها هیچ گونه مسئولیتی در برابر بردگان نداشتند، اقدامات خاصی نیز برای حل مشکلات آنها صورت نمی گرفت. یکی از نخستین شواهد کنترل مخاطرات در محیط کار مربوط به دوران روم باستان و سده دوم پیش از میلاد است. در آن زمان معدنچیان با استفاده از پارچه ای جلوی دهان خود را می بستند تا از استنشاق گرد و غبار جلوگیری نمایند.
اهمیت ایمنی و بهداشت حرفه ای
نیروی کار ملی در مسیر توسعه کشورها، به عنوان ارزشمندترین سرمایه در بخش های مختلف اقتصادی در معرض مخاطرات و آسیب های جدی قرار دارد. مشکلات و تهدیدهای گوناگون در محیط های کاری سبب می شود تا همه ساله تعدادی از کارگران در محیط های تولیدی به علت حوادث ناشی از کار یا عوارض مربوط به بیماری های ناشی از کار، جان خود را از دست داده یا دچار مسمومیت ها و معلولیت های گوناگون شوند. نیروی انسانی مهم ترین عامل در انجام فعالیت های سازمان های مختلف تولیدی، تجاری، آموزشی و خدماتی می باشد. از این رو حفاظت از تندرستی نیروی کار و بهسازی محیط کار از اهمیت شایان توجهی برخوردار است.
اهداف کلی بهداشت حرفه ای
تأمین، حفظ و ارتقای وضعیت جسمی، روحی و روانی فردی و اجتماعی کارکنان همه مشاغل، پیشگیری از بروز بیماری ها و حوادث ناشی از کار و انتخاب کارگر متناسب با شغلی که قابلیت انجام آن را دارد، از جمله اهداف بهداشت حرفه ای به شمار می روند. اشاره می گردد که منظور از بیماری ها و حوادث شغلی آنهایی هستند که در حین انجام کار و بواسطه آن رخ می دهند. از جمله آنها می توان به کری های حرفه ای ناشی از صدای غیر مجاز، بیماری های پوستی و ریوی، سرطان های شغلی و سایر بیماری های ناشی از عوامل زیان آور فیزیکی، شیمیایی و غیره اشاره نمود.
اجرا و پیاده سازی بهداشت حرفه ای
در بیشتر صنایع کشور به ویژه بخش های خصوصی و کوچک به دلیل محدودیت جذب نیروی انسانی از رشته های مختلف بهداشت، قسمتی از فعالیت های اصلی این رشته از طریق بهداشت حرفه ای یا واحد ایمنی و بهداشت صنعتی صورت می گیرد که از جمله این امور می توان به اجرای برنامه های واکسیناسیون، آموزش بهداشت فردی و عمومی، بهسازی محیط کار از نظر چگونگی تأمین آب آشامیدنی سالم، مدیریت جمع آوری و دفع بهداشتی زباله های صنعتی، طرح جمع آوری و تصفیه بهداشتی فاضلاب های صنعتی، نحوه کنترل حشرات و جوندگان موذی و ناقل بیماری، ایجاد تسهیلات رفاهی و بهداشتی و کنترل تغذیه کارگران اشاره نمود.
در بهداشت صنعتی گروه های مختلف علمی از قبیل: پزشکی، مهندسی بهداشت، مهندسی حفاظت، متخصصین سم شناسی صنعتی، پرستاری، روانشناسی صنعتی، جامعه شناسی صنعتی، آمار، و تجزیه و تحلیل های آماری دخالت دارند. این گروه ها معمولاً به صورت دسته جمعی مسائل مربوط به بهداشت صنعتی را مورد بررسی قرار می دهند و نه تنها مسائلی را که در اثر تماس با مواد زیان آور و مضر محیط کار (مانند عوامل شیمیایی، فیزیکی، فیزیولوژیکی، و بیولوژیک) به وجود می آیند مطالعه می کنند، بلکه سایر مسائل مانند پیشگیری از بیماری ها، بهداشت عمومی محیط کار، آب آشامیدنی، نظافت عمومی و فردی، دفع حشرات، دفع زباله و فضولات، فاضلاب صنعتی، غذاخوری ها، حمام، توالت، دستشویی و وسایل استحفاظی فردی؛ و بسیاری مسائل دیگر را بررسی و مسائل موجود را حل و در جهت رفع نیازهای کارکنان می کوشند. فعالیت های بهداشت حرفه ای در همه سازمان ها شامل دو بخش ایمنی و بهداشت محیط کار است.
- در بخش ایمنی، شناسایی خطرات محیط کار و چگونگی کنترل آنها مورد بحث قرار می گیرد و شامل موضوعات متعددی از قبیل ایمنی کار در مشاغل جوشکاری، تراشکاری، نجاری، غواصی، کار در ارتفاعات، حفر چاه و تونل، ایمنی ساختمان و ساختمان سازی، ایمنی ماشین آلات و ابزار، ایمنی برق، ایمنی حریق، ایمنی معدن و غیره می باشد.
- در بخش بهداشت محیط کار نیز با هدف پیشگیری از بیماری های ناشی از کار، عوامل زیان آوری چون عوامل فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، ارگونومیکی، مکانیکی و عوامل روانی محیط کار مورد شناسایی، اندازه گیری، ارزشیابی و در نهایت کنترل قرار می گیرد.
ایمنی و بهداشت کار
در محیط های صنعتی با وجود ماشین آلات و ابزار فراوان، غالبا کارگران در معرض مخاطرات مختلف قرار دارند. با توسعه تکنولوژی و افزایش کاربرد ماشین در امر تولید نیز احتمال مخاطرات و حوادث در این گونه محیط ها زیاد تر می شود. سوانح در کارخانجات ممکن است باعث نقص عضو یا فوت افراد شود که به سهولت وسرعت قابل جبران نیست و برای سازمان فقدان یک متخصص که سال ها برای تربیت او سرمایه و وقت مصرف شده است، زیان سنگینی به شمار می آید.
در سازمان های تولیدی که اصول و موازین (ایمنی و حفاظت فنی) مراعات نمی شود، روحیه کارکنان نیز ضعیف و متزلزل است و کمتر امکان دارد کارگر خوب و طراز اول در خدمت چنین سازمان هایی مشغول به کار باشد. بنابراین اجرای تدابیر و برنامه هایی به منظور ایمنی و حفاظت فنی کارکنان، در درجه اول اهمیت، در راستای تأمین و نگهداری نیروی انسانی، قرار دارد. در عین حال، صرف هزینه و تخصیص اعتبار در برنامه های سازمان، به منظور ابداع تدابیر و استقرار وسایل جهت جلوگیری از حوادث، در مقابل منافع حاصل از آن، اندک و ناچیز به شمار می رود.
اصولاً ایمنی، حفاظت فنی و بهداشت صنعتی رشته وسیع و گسترده ای است که تحت عنوان حفاظت صنعتی به مجموعه تدابیر، اصول و مقرراتی گفته می شود که با به کار گرفتن آنها بتوان نیروی انسانی و سرمایه را در مقابل خطرات مختلف و محتمل در محیط های صنعتی به نحو مؤثری حفظ و حراست کرد و یک محیط کاری بی خطر و سالم جهت افزایش کارایی کارکنان به وجود آورد.
سازمان های مهم در حیطه حفاظت و بهداشت کار در آمریکا و اروپا
سازمان ایمنی و بهداشت حرفه ای آمریکا
این سازمان در سال 1970 تشکیل شده و مسئول تنظیم و اجرای قوانین و مقررات ایمنی و بهداشتی و مقررات مربوط به حفظ ایمنی و بهداشت کارگران در محیط کار، در آمریکا می باشد. این سازمان زیرمجموعه وزارت کار آمریکا می باشد و وظیفه تدوین استانداردهای لازم و بازرسی از محیط های کاری را در این کشور بر عهده دارد.
خلاصه خدمات این سازمان شامل موارد زیر است :
1 . ارائه استاندارهای مواجهه با عوامل زیان آور
2 . ارائه مشاوره در خصوص مسائل ایمنی و بهداشتی و بازرسی از محیط کار
3 . چاپ کتاب و ارسال مطالب مربوط به مسائل ایمنی و حفاظتی
4 . ارائه برنامه های مدیریت ایمنی و بهداشت در سطح کارخانه ها
5 . برگزاری دوره های آموزشی برای صنایع
6 . جذب دانشجو و آموزش آنها
7 . ارائه کمک در شرایط اضطراری
انستیتو ملی ایمنی و بهداشت حرفه ای آمریکا
این انستیتو، مؤسسه ای فدرال است که در سال 1970 تشکیل شده و زیر نظر وزارت خدمات بهداشتی و انسانی آمریکا فعالیت می کند و یک مؤسسه تحقیقاتی است که مسئولیت هدایت تحقیقات و انجام توصیه ها در خصوص پیشگیری از بیماری ها و جراحات شغلی را بر عهده دارد. این دو سازمان (سازمان ایمنی و بهداشت حرفه ای و انستیتو ملی ایمنی و بهداشت حرفه ای آمریکا)، مکمل یکدیگرند.
کمیسیون بهداشت و ایمنی انگلستان
کمیسیون بهداشت و ایمنی انگلستان به عنوان زیرمجموعه وزارت کار و بازنشستگی فعالیت می کند و مسئول تهیه قوانین مربوط به بهداشت و ایمنی در بریتانیاست. مأموریت این کمیسیون حفاظت از بهداشت و ایمنی افراد به منظور حصول اطمینان از کنترل مخاطرات در محیط های کاری است. حیطه فعالیت این کمیسیون از تأسیسات هسته ای تا معادن، کارخانجات، مزارع، بیمارستان ها، مدارس، و تأسیسات نفت و گاز، و کلیه محل های کاری گسترده بوده و تمامی جنبه های مربوط به حفاظت از کارکنان و عموم مردم جامعه را در بر می گیرد.
مدیریت عالی بهداشت و ایمنی انگستان
مدیریت عالی بهداشت و ایمنی انگلستان (HSE) و دولت های محلی مسئول حمایت از مسئولانی هستند که در زمینه حمایت از کمیسیون بهداشت و ایمنی (HSC) فعالیت می کنند؛ با این هدف که از منابع موجود در جامعه حداکثر استفاده صورت گیرد. بدین منظور تعداد 38 کمیته در زمینه حوزه های مختلف در سطح ملی به این مدیریت (HSE) مشاوره تخصصی می دهند. این مدیریت با سازمان های مرتبط در سطح اروپا و جهان در زمینه مسائل مربوط به بهداشت و ایمنی کار می کند.
آژانس ایمنی و بهداشت اروپا
آژانس ایمنی و بهداشت اروپا، با هدف کمک به ایجاد آگاهی در کارکنان در خصوص خطرات موجود در محیط کار در سطح اتحادیه اروپا، در سال 1996 تأسیس شد. مأموریت این آژانس این است که با تبادل دانش و اطلاعات در جهت بهبود فرهنگ پیشگیری از خطر؛ محیط های کاری را در اروپا ایمن تر، سالم تر، و اثر بخش تر نماید.
این آژانس از طریق چاپ و توزیع اطلاعات در خصوص ایمنی و بهداشت با مراکز کاری مرتبط می شود. یکی از راه های اشاعه اطلاعات توسط این آژانس، استفاده از وب سایت و خبرنامه الکترونیکی آن می باشد. این آژانس با بررسی روند آتی، تغییرات در محیط های کاری و اثرات آن بر روی ایمنی و بهداشت در محیط های کاری، اقدامات پیشگیرانه را در این خصوص طراحی و به اعضای اتحادیه اروپا ابلاغ می کند.
در ایران شروع فعالیت های رسمی در زمینه ایمنی و بهداشت کار، به سال 1325 همزمان با تشکیل وزارت کار و امور اجتماعی و تدوین قانون کار برمی گردد. در سال 1337 در قانون کار اصلاحات و تغییراتی انجام شد که در آن وظایف مربوط به ایمنی و بهداشت کار بر عهده اداره کل بازرسی کار محول گردید. این وضعیت تا قبل از سال 1362 ادامه داشت تا این که پس از تشکیل جلسات متعدد کارشناسی و جلب نظر وزارت کار و امور اجتماعی، و وزارت بهداری وقت و پیشنهاد و تصویب نامه مورخ 3 /10/ 1362 هیئت دولت، به منظور جلوگیری از دوباره کاری و ارتقاء کیفیت ارائه خدمات برای حفظ و بالا بردن سلامت شاغلین، مسائل بهداشتی محیط کار و کارگران به وزارت بهداری محول گردید.
نتیجه گیری
تغییرات در روش زندگی و کار بشر، تأثیرات متفاوتی بر انسان ها داشته است. در دو دهه اخیر ما شاهد یک انقلاب دیگر در طراحی فرایندهای کاری و ایستگاه های کاری بوده ایم. اگرچه رایانه ا ی شدن کارها منجر به امکان کنترل بیشتر و انجام کارها به طور همزمان شده است، ولی موجب ایجاد فشارهای بیشتری بر چشم ها و ایجاد مسائل جدید ناشی از نحوه نشستن روبروی صفحه رایانه در محیط کار شده است. این روش کار موجب گران باری بر بعضی از ماهیچه ها مانند ماهیچه های دست و مچ دست ها شده است. در کنار این مسائل می توان به مسائل بیولوژیکی و فشار روانی ناشی از گران باری اطلاعات در محیط های کاری نام برد که به واسطه شرایط عدم امنیت شغلی و اینکه کارکنان حداکثر تلاش خود را برای بهترین بودن و یا حداقل حفظ موقعیت شغلی خود به کار می برند ایجاد می شود.
پیش بینی می شود در آینده، برای اثربخش تر کردن محیط های کاری احتمالاً نیاز خواهد بود تا نظارت بر محیط کار مستمر باشد، کارگران با کارت های شناسایی حاوی ریزتراشه رایانه ا ی در محیط کار حاضر شوند، و تعامل فزاینده ای بین انسان ها و روبات های کارگر وجود داشته باشد. در چنین شرایطی، سطح فشار روانی کارگران نیز افزایش خواهد یافت. همچنین پیش بینی می شود که پیشرفت های فناوری در زمینه زیرساختهای هیدروژنی در لوازم خانگی و حمل ونقل، روباتی کردن کارها حتی در دفاتر کار، رآکتورهای اتمی نسل جدید، و انرژی بادی، به میزان زیادی به وقوع خواهد پیوست.
در نتیجه این پیشرفت ها، اعتماد به فناوری افزایش خواهد یافت؛ و نسل جدیدی از کارگران که به میزان زیادی به طور مستقل کار می کنند در محیط های کاری حضور خواهند یافت. این شرایط ممکن است منجر به تغییر در ادراکات در خصوص موضوعات مربوط به ایمنی و بهداشت شغلی شود، ولی انسان به عنوان ارزشمندترین سرمایه سازمان ها و ملت ها، جایگاه خود را حفظ خواهد کرد و همیشه در مرکز توجه سیاست گذاران و تصمیم گیران در سازمان ها و کشورها قرار خواهد داشت.