اصول آتش نشانی
•
در این مقاله به اصول آتشنشانی پرداخته شده است. در این مقاله با انواع آتش سوزی ها و علل بروز حریق و نحوه خاموش کردن حریق آشنا می شوید. به تعریف انواع آتش گیری ها پرداخته شده و علل بروز و شرایط حریق در صنایع توضیح داده می شود. همچنین عوامل موثر بر گسترش و شدت حریق بازگو می شود.
علل و شرایط بروز حریق :
عوامل متعددی می توانند در بروز حریق ایفای نقش نمایند که مهم ترین آن ها شامل این مواردند؛
آتش گیری مستقیم : مانند نزدیک نمودن شعله به مواد سوختنی
افزایش تدریجی دما : افزایش دما در یک توده زغال سنگ یا مواد آلی و حیوانی که بتدریج دمای آن ها در اثر فشار و فعل و انفعالات بالا رفته و شروع به سوختن می کنند .
واکنش های شیمیائی : واکنش های نظیر ترکیب آب و اسید ، پتاسیم و آب، فسفر با اکسیژن هوا، اسید نیتریک با کاغذ می تواند عامل شروع حریق گردد.
اصطکاک : مالش بین دو جسم آتش گیر مانند دو قطعه چوب خشک یا ترمز شدید چرخ های هواپیما روی باند فرودگاه از نمونه های این شرایط است.
تمرکز پرتوهای مرئی و غیر مرئی : در این حالت به دلیل خاصیت ذره بینی تمرکز نور روی اشیاء باعث حریق می گردد .
الکتریسیته جاری : حرارت حاصل از عبور جریان برق از یک هادی دارای مقاومت بالا می تواند سبب حرارت و آتش گردد.
الکتریسیته ساکن : به دلیل ایجاد جرقه ناشی از اختلاف پتانسیل در مکان هایی که دارای گاز یا بخار مواد آتشگیر باشند می تواند داشته باشد .
صاعقه : صاعقه دارای صدها هزار ولت اختلاف پتانسیل الکتریکی است و می تواند براحتی سبب بروز حریق گردد.
انفجار ناشی از مواد منفجره : دینامیت یا TNT و بسیاری مواد منفجره دیگر در حین انفجار می توانند آتش سوزی های وسیعی را ایجاد نمایند .
تراکم بیش از حد ماده سوختنی : تراکم بیش از حد مواد سوختنی در حالت بخار یا گاز مشابه آنچه که در موتورهای درون سوز اتفاق می افتد همراه با یک عامل راه انداز مانند جرقه می تواند سبب بروز حریق گردد.
در مورد حوادث ناشی از کار چه می دانید؟
علل و شرایط بروز حریق در صنایع
1)عیب ساختمانی
2)عیب نگهداری و انبارداری
3) عیب عدم پیش بینی و پیشگیری از اتش سوزی
4)عیب عدم اطلاع از طروق مبارزه با حریق
5) عیب تاخیر در اطلاع یافتن از وقوع آتش سوزی
6)جرقه های ایجاد شدخ ار ماشین ها
7)کاغذ های پاره و بی مصرف
8)نشت مایعات از ظروف
9)سمباده ها و سنگ سمباده
10)فلزات مذاب
11)جوشکاری و برش فلزات
12)آتش بازی
13)خاکسترهای داف یا آتش های باقی مانده و خاموش نشده
14)مشتعل شدن روغن های داغ
15) سیگار، کبریت و فندک به خصوص سیگارهای خاموش نشده
عوامل مؤثر بر گسترش و شدت حریق
عوامل زیر می توانند بر گسترش حریق مؤثر باشند:
افزایش دسترسی به اکسیژن : این عامل توسط جریان هوا امکان پذیر می گردد همچنین در موادی که در حین سوختن می توانند اکسیژن آزاد نمایند ، حریق گسترش بیشتری خواهد داشت .
ثبات شیمیایی ماده سوختنی : هرچه ثبات ماده از نظر حالت و ترکیب شیمائی کمتر باشد ،بر شدت حریق می افزاید.
سطح ماده سوختنی : هرچه سطح ماده قابل احتراق گسترده تر باشد شدت و سرعت حریق بیشتر می شود. مثلاً طبقه بندی مواد در انبارهای بزرگ ، منابع سوخت با سطح بزرگ و پراکندگی مواد در سطح زمین، پوشش گیاهی و امثال آن از این جمله اند .
گسترش حریق در سطوح عمودی سریع تر از سطوح افقی است.
محصولات حریق
گازها و بخارت حاصل از حریق (بخش خطرناک حریق از نگاه تلفات انسانی است)
ذرات (بواسطه احتراق ناقص و در دمای پایین ایجاد می شود)
شعله (قسمت قابل رویت حریق است. شدت گرمای آن وابسته به میزان اکسیژن و رنگ آن وابسته به ماده سوختنی است)
گرما یا انرژی (وابسته به مدت زمان شروع حریق، نوع ماده سوختنی و نیز میزان گسترش آتش است)
دسته بندی انواع حریق
برای سهولت در پیشگیری و کنترل آتش سوزی، حریق ها را برحسب ماهیت مواد سوختنی به دسته های مختلفی تقسیم بندی می کنند. در امریکا و ژاپن توسط مراجع رسمی حریق در چهار دسته (A,B,C,D) در اروپا و استرالیا به پنج دسته (A,B,C,D,E) تقسیم بندی شده است. دسته A در همه تقسیم بندی ها مواد جامدی است که خاکستر به جا می گذارد. دسته B مواد نفتی و مایعات قابل اشتعال است. دسته D شامل فلزات قابل اشتعال می باشد .
آتش دسته A
این نوع آتش سوزی از سوختن مواد معمولی قابل احتراق، عموماً جامد و دارای ترکیبات آلی طبیعی یا مصنوعی حاصل می شود. این منابع کاغذ، پارچه ، چوب، پلاستیک و امثال آن است که پس از سوختن از خود خاکستر به جا می گذارند. خاموش کننده هایی که برای کنترل آن به کار می روند علامتی مثلث شکل و سبز رنگ با نشان A دارند. مبنای اطفاء آن ها بر خنک کردن است .
آتش دسته B
این آتش در اثر سوختن مایعات قابل اشتعال یا جامداتی که به راحتی قابلیت مایع شدن دارند (عموماً مواد نفتی و روغن های نباتی) پدید می آید. برخی از این مواد ممکن است حلال در آب نیز باشند (مانند الکل، استون)، لیکن استفاده از آب به دلایلی که در ادامه خواهد آمد ، به هیچ وجه برای اطفاء آن ها توصیه نمی شود. خاموش کننده هایی که برای این دسته مناسب هستند دارای برچسب مربع قرمز رنگ با علامت B هستند. اطفاء این حریق عموماً مبتنی بر خفه کردن حریق است.
آتش دسته C
این دسته شامل آتش سوزی ناشی از گازها و مایعات یا مخلوطی از آن ها است که به راحتی قابلیت تبدیل به گاز را دارند مانند گاز مایع وگاز شهری. ای گروه نزدیک ترین نوع حریق به دسته B می باشد و خاموش کننده های مربوط با علامت C در مربع آبی رنگ مشخص می شوند. راه اطفاء این حریق خفه کردن و سد کردن مسیر نشت می باشد.
حال اگر چنین وضعیتی در مکان بسته واقع شده باشد باید با رعایت و انجام موارد زیر از بروز انفجار و اتش سوزی جلوگیری و خطر را بر طرف ساخت:
- از قطع و وصل کلیدهای برق خودداری شود. فقط می توان از کنتور که در خارج از محل نشت گاز قرار دارد، برق را قطع کرد.
- خاموش کردن تمام وسایل حرارتی، مانند بخاری، چراغ....
- استفاده از حداقل نفرات برای بر طرف نمودن عامل خطر
- استفاده از دستگاه تنفسی و لباس ضد حریق
- بستن شیر گاز
- اجتناب از روشن و خاموش کردن چراغ قوه
- استفاده از سرلوله آب اماده جهت حریق و انفجار احتمالی
آتش دسته D
حریق های این دسته ناشی از فلزات سریعاً اکسید شونده مانند منیزیوم، سدیم ، پتاسیم و امثال آن می باشد و خاموش کننده های مناسب برای اطفاء آن ها با علامت ستاره زرد رنگ D مشخص می شوند.
آتش دسته E
این دسته شامل حریق های الکتریکی می باشد که عموماً در وسایل الکتریکی و الکترونیکی اتفاق می افتد مانند: سوختن کابل های تابلو برق یا وسایل برقی و حتی سیستم های کامپیوتری، نامگذاری این دسته نه به خاطر متفاوت بودن نوع ماده سوختنی بلکه به خاطر مشخصات وقوع، اهمیت و نوع دستگاه ها است که حریق در آن ها رخ می دهد. راه اطفاء این دسته قطع جریان برق و خفه کردن حریق با گاز co2 یا هالن و هالوکربن می باشد. خاموش کننده هایی که قابلیت کنترل آن را دارند با حرف E نشان داده می شوند.
آتش دسته F
این گروه به خاطر اهمیتشان به طور مجزا تقسیم بندی گردیده اند و شامل حریق آشپزخانه و مواد سوختنی مهم آن یعنی چربی ها و روغن های آشپزی می باشد. اخیراً خاموش کننده مناسبی نیز برای این گروه تولید گردیده است
روش های عمومی اطفاء حریق
اصولاً اگر بتوان یکی از اضلاع هرم حریق (حرارت، اکسیژن، مواد سوختنی یا واکنش های زنجیره ای) را کنترل و محدود نموده یا قطع کرد، حریق مهار می شود. اگرچه واکنش های زنجیره ای لازمه بروز حریق است ولی در درجه اول اهمیت نیست.
- سرد کردن (توسط آب، دی اکسید کربن)
- خفه کردن (توسط کف، دی اکسید کربن، خاک، ماسه و خاک)
- سد کردن یا حذف ماده سوختنی
- کنترل واکنش های زنجیره ای (هالن و پودرهای مخصوص)
- رقیق کردن هوا (نیتروژن و دی اکسید کربن)
سرد کردن
یک روش قدیمی و متداول و مؤثر برای کنترل حریق ، سرد کردن است. این عمل عمدتاً به وسیله آب انجام می گیرد. یکی از خواص گاز دی اکسید کربن نیز سرد کردن آتش می باشد. میزان و روش به کارگیری آب در اطفاء حریق اهمیت دارد ، این روش برای حریق دسته A مناسب می باشد .
خفه کردن
خفه کردن، پوشاندن روی آتش با موادی است که مانع رسیدن اکسیژن به محوطه آتش گردد .این روش اگرچه در همه حریق ها مؤثر نیست ولی روش مطلوبی برای اکثر حریق ها می باشد .موادی که برای خفه کردن به کار می روند بایستی سنگین تر از هوا بوده و یا حالت پوششی داشته باشند. ضمناً خاک، شن و ماسه و پتوی خیس نیز این کار را می توانند انجام دهند.
حذف مواد سوختنی یا محدود کردن سوخت
این روش در ابتدای بروز حریق امکان پذیر بوده و با قطع جریان ، جابجا کردن مواد ، جدا کردن منابعی که تاکنون حریق به آن ها نرسیده ، کشیدن دیوارهای حائل و یا خاکریز و همچنین رقیق کردن ماده سوختنی مایع را شامل می گردد .
محدود کردن مقدار سوخت در دسترس از دو طریق به کاهش خطر حریق کمک می کند. اول از طریق کنترل مقدار موادی که قادرند بسوزند وبرای گسترش آتش تولید گرما کنند که به آن بار آتش سوخت گفته می شود. دوم مقدار دودی را که تولید می شود کنترل خواهد کرد. البته بسته به نوع موادی که می سوزنند بار دود سوخت فرق می کند. سوختی ممکن است بار دود کم و بار اتش زیادی داشته باشد یا برعکس.
مواد خاموش کننده آتش
موادی که به عنوان ماده خاموش کننده به کار می روند به چند دسته قرار می گیرند. به دلیل لزوم سرعت عمل و افزایش پوشش خاموش کننده ها ، می توان از دو یا چند عنصر خاموش کننده به طور هم زمان استفاده نمود. طبعاً هر کدام از مواد یاد شده در اطفاء انواع حریق ها دارای مزایا و معایبی می باشند .
- آب
- آب سبک یا آب نازک (آبی همراه با ماده ای به نام سورفکتانت)
- کف اتش نشانی
- پودر خاموش کننده
- پودر خشک
- گاز دی اکسید کربن
- ترکیبات هالوژنه
خاموش کننده ها
فراگیر ترین وسیله خاموش کننده شامل این دسته می باشد، زیرا در لحظات اولیه بروز حریق می توانند به طور مؤثری توسط افراد عادی به کار گرفته شوند. این دستگاه ها ارزان و ساده بوده و در دسترس می باشند، نیاز به آموزش پیچیده ندارند و در اطفاء حریق های کوچک یا شروع حریق های بزرگ کاملاً مناسب هستند. تمام خاموش کننده های دستی به طور قراردادی باید دارای مشخصاتی باشند تا تشخیص و استفاده از آن ها برای افراد براحتی صورت گرفته و در کوتاه ترین زمان ممکن آتش سوزی مهار گردد .
انتخاب خاموش کننده با توجه به نوع خطرات
- خاموش کننده ها برای حفاظت خطرات طبقه A
- نوع آبی، مواد سودا، کف، کف لایه نازک، پودر خشک شیمیایی چند منظوره، هالون 1811
- خاموش کننده ها برای حفاظت خطرات طبقه B
- کف لایه نازک، دی اکسید کربن، انواع پودر شیمیایی، کف، انواع عوامل هالوژنه
- خاموش کننده ها برای حفاظت خطرات طبقه C
- دی اکسید کربن، انواع پودر خشک شیمیایی، انواع مواد هالوژنه
- خاموش کننده ها برای حفاظت خطرات طبقه K
- پودر خشک بی کربنات سدیم یا بی کربنات پتاسیم
آیا عوامل زیان آور محیط کار را می شناسید؟
روش های دست یابی به اهداف ایمنی جان و مال در آتش سوزی
پیشگیری : با کنترل منابع سوخت و منابع اشتعال باید از عدم شروع حریق مطمئن شد.
ارتباطات: باید مطمئن شد که در صورت بروز حریق، ساکنان باخبر شده و همه سیستم های حساس به حریق یکی پس از دیگری فعال می شود.
نجات و فرار: باید مطمئن شد که در صورت حریق، ساکنین و محیط اطراف قبل از اینکه به وسیله گرما یا دود صدمه ببیند بتوانند به مناطق امن بروند.
محدود کردن حریق: حصول اطمینان از اینکه اندازه حریق در حداقل است.
اطفائ حریق: اطمینان از اینکه می توان حریق را با سرعت و با کمترین هزینه خاموش کرد.
نکات ایمنی هنگام وقوع آتش سوزی
هنگام رو به رو شدن با آتش سوزی، سرعت عمل برای نجات جان خود و مصدومان احتمالی، کاملاً حیاتی است. همانطور که می دانیم آتش خیلی سریع انتشار می یابد. بنابراین بلافاصله آتش نشانی و اورژانس را خبر کنید و تا آنجا که می توانید اطلاعات کاملی در مورد بروز حادثه به آنها بدهید .
- سعی کنید که تمام افراد را از ساختمان بیرون ببرید .
- با رعایت جوانب احتیاط به خاموش کردن آتش بپردازید .
- به هیچ وجه وارد ساختمان آتش گرفته نشوید، مگر آنکه مجهز به ماسک تنفسی باشید و کاربرد آن را بدانید.
- اگر به هر دلیلی ناچارید وارد اتاق پر از دود شوید، ابتدا مطمئن شوید که جانتان را به خطر نخواهد افتاد .
- قبل از قرار از اتاقی که در آن بسته است، ابتدا در را لمس نمایید، اگر داغ بود از خروجی های دیگر استفاده کنید .
- اگر در ساختمان آتش گرفته، گرفتار شدید، فوراً به اتاقی که دارای پنجره است بروید و در را ببندید. سپس یک پتو یا فرش را طوری زیر در قرار دهید که دود وارد اتاق نشود و آن گاه از طریق پنجره، تقاضای کمک کنید .
- اگر درود، حرارت یا شعله های آتش، مسیرهای خروجی شما را مسدود کرده است، در را ببندید و در اتاق بمانید. تنها با استفاده از یک پارچه به رنگ روشن، از طریق پنجره کمک بخواهید. اگر در اتاق تلفن وجود دارد به اداره آتش نشانی زنگ بزنید و موقعیت خود را خبر دهید .
- زمانی که در جریان حریق واقع می شوید، با حفظ خونسردی، تمام تهویه های ساختمان را خاموش کنید تا به این ترتیب از ورود اکسیژن به داخل ساختمان جلوگیری شود .
- در صورت امکان امواد سالم و قابل استفاده را فوراً از محل خارج کنید .
- امدادگران و یا افرادی که در جریان حریق واقع شده اند، باید لباس های دارای الیاف مصنوعی و پلاستیکی را از خود دور کنند .
- در فرونشاندن آتش سوزی مواد نفتی، آب به کار نبرید .
- ظرف مشتعل را حرکت ندهید. شعله را با شن، نمک، پتوی نمناک یا پوشش های دیگر خفه کنید.
نکات ایمنی بعد از وقوع آتش سوزی و نجات مصدوم از اتاق پر از دود
- ابتدا مطمئن شوید که برای نجات مصدوم، جان خود را به خطر نمی اندازید .
- یک طناب نجات به کمر خود ببندید و آن را به دست یکی از حاضران بدهید .
- بستن دستمال خیس به دور دهان و بینی، باعث محافظت شما در برابر گاز یا دودهای سمی خواهد شد .
- برای نجات جان مصدوم از اتاق آتش گرفته ای که در آن بسته است، باید قبل از ورود، با لمس در اتاق، حرارت را بسنجید. اگر داغ بود وارد اتاق نشوید و اگر داغ نبود، قبل از ورود به اتاق چند نفس عمیق بکشید تا خون شما پر از اکسیژن شود. سپس با شانه خود از پهلو به در ضربه بزنید، آن را باز کنید و در همین حال صورت خود را برگردانید. اتاق ممکن است پر از هوای سوخته فشرده باشد و احتمال دارد هر لحظه انفجاری رخ دهد. اگر دود کاملاً متراکم است. روی زمین، سینه خیز بروید. چون با توجه به اینکه هوای داغ بالا می رود ،ممکن است لایه ای از هوای تمیز در اتاق وجود داشته باشد .
- مصدوم را بگیرید و با توجه به رعایت تمام جنبه های ایمنی، به سرعت او را به سمت در خروجی بکشید. لباس سوخته مصدوم را با استفاده از پتو، گلیم و یا کت خاموش کنید .
- اگر مصدوم هشیار است، کاملاً از او مراقبت کنید؛ چون ممکن است بر اثر نیم سوز شدن اشیای داخل اتاق، گاز منواکسید کربن در هوای اتاق پراکنده شده باشد و این امر بر هشیاری مصدوم به تدریج تأثیر بگذارد .
- اگر تنفس مصدوم قطع شد؛ بلافاصله تنفس مصنوعی را شروع کنید و سپس مصدوم را به بیمارستان برسانید .