آشنایی با عوامل زیان آور محیط کار
•
هر کاری در شرایط خاص خود انجام می گیرد و این شرایط گاهی اثرات نامطلوبی را ممکن است روی سلامت کارگر داشته باشد، به همین دلیل آن شرایط را تحت عنوان عوامل زیان آور محیط کار می شناسیم. بهداشت حرفه ای علم و هنر تأمین سلامت کارگران حرفه مختلف در برابر عوامل زیان آور محیط کار است و تلاش دارد که کارگر در کارهایی که متناسب با قابلیت های جسمانی و روانی اوست مشغول به کار شود. بهداشت حرفه ای می کوشد تا بیماری های شغلی را پیشگیری نموده و حوادث ناشی از کار را به حداقل ممکن رساند .
عوامل زیان آور محیط کار متعدد بوده و برای سهولت در مطالعه، می توان آنها را به صورت زیر تقسیم بندی نمود :
1 - عوامل زیان آور فیزیکی :
- سروصدا
- ارتعاش
- شرایط جوی (گرما، سرما و رطوبت)
- نور (کاهش یا افزایش)
- فشار هوا (کاهش یا افزایش)
- تشعشعات و میدان ها ی مغناطیسی
2- عوامل زیان آور شیمیایی :
شامل انواع و اقسام مواد شی میایی که به اشکال مختلف در محیط های کار وجود دارد .
3 - عوامل زیان آور مکانیکی :
که بیشتر تحت عنوان ایمنی شناخته شده می شود و در واقع منظور از آن عدم ایمن بودن ماشین آلات و محیط به نحوی است که احتمال ایجاد حادثه را برای کارگر افزایش دهد.
4 - عوامل زیان آور ب یولوژیکی :
انواع میکروب هایی است که فرد شاغل به اقتضای شغل خود با آن در تماس است .
عوامل شیمیایی :
هر روز مواد شیمیایی متعددی در صنایع مصرف یا تولید می شوند و میلیون ها نفر کارگر در سراسر دنیا با این مواد تماسی روزانه دارند . تنوع این مواد بسیار زیاد است و شاید بیشتر از هزار نوع ماده معدنی یا آلی، طبیعی یا سنتتیک کاربردی صنعتی دارند و جالب توجه اینکه روز به روز بر تعداد آنها نیز افزوده می شود . اکثر مواد شیمیائی اثرات نامطلوبی را روی سلامت کارگران باقی می گذارند و مخل سلامت آنان می شوند. از این رو می توان گفت که مواد شیمیائی در حکم سم هستند و هنگامی که به بدن وارد شوند اعمال حیاتی بدن را مختل می کنند ای ن اختلال، مسمومیت نامیده می شود.
مسمومیت ها بطور کلی به دو دسته تقسیم می شوند :
- مسمومیت حاد
- مسمومت مزمن
راه ورود مواد شیمیایی به بدن در محیط های کار
- راه استنشاقی
- راه پوستی
- راه گوارش ی
تقسیم بندی مواد شیم یائی بر مبنای حالات فیزیکی
- گازها و بخارات
- مایعات
- جامدات
- گرد و غبار (Dust)
- (Fog) و فوگ (Mist) میست
- دود
- فیوم (Fume) یا دمه یا دود فلز
- اسموگ (Smog)
تقسیم بندی مواد شیمیائی بر مبنای اثرات فیزیولوژیکی
این تقسیم بندی زیاد رضایت بخش نیست زیرا اثرات فیزیولوژیکی یک ماده در بسیاری از موارد به غلظت آن بستگی دارد. مثلاً ، یک ماده با غلظت زیاد ممکن است باعث بیهوشی شده در صورتی که همان ماده با غلظت کم ممکن است روی سیستم دیگری از بدن اثر کند به عنوان مثال بنزن در غلظت های زیاد بیهوشی آور است و در غلظت های کم با تخریب سیستم خونساز بدن باعث سرطان خون می شود .
در هر حال تقسیم بند ی مواد شیمیائی بر مبنای اثرات فیزیولوژیکی آنها بصورت زیر است :
- مواد شی میائی تحریک کننده و التهاب آور
- مواد خفگی آور
- مواد بیهوشی آور و مخدر
- سموم سیست میک
- سموم کارسینوژن ، موتاژن و تراتوژن
حدود مجاز مواد شیمیایی در محیط ها ی کار (حدود مجاز مواجهه شغلی) برای مواد شیمیائی موجود در محیط کار حدودی را تحت عنوان حدود مجاز در نظر می گیرند در حال حاضر این حدود در ایران با اصطلاح OEL (Occupational Exposure limit) شناخته می شود.
عوامل ز یان آور فیزیکی
سر و صدا :
یکی از مشکلات و مسائل بهداشت حرفه ای وجود سر و صدای بی ش از حد مجاز در اکثر محیط های کار است. صدمات سروصدا بیشتر متوجه سیستم های شنوائی و اعصاب است و م ی تواند منجر به کاهش بازدهی کار، کاهش دقت و در نهایت امکان ایجاد حادثه شود. اثرات سر و صدای مسموع در محیط های کار را می توان به دو بخش مستقیم و غیرمستقیم تقسیم نمود.
الف) اثرات غیرمستقیم
- اثر بر وضع روانی
- اثر پوششی بر شنوائی
- اثر بر وضع عمومی
ب) اثرات مستقیم
بیشترین خطر سروصدای بیش از حد در محیط ها ی کار، متوجه دستگاه شنوائی است که به صورت کری عارض می شود. کری شغلی که در اثر کار کردن در محیط های پرسروصدا به وجود می آید به دلیل از بین رفتن و در واقع فلج شدن اندام های کرتی بوده و یک کری عصبی است. از این رو بعد از به وجود آمدن آن
هیچگونه تدابیر درمانی در حال حاضر برای آن وجود ندارد .
لازم به ذکر است که قبل از ایجاد کری دائم، کری موقت به وجود می آید. در این حالت بعد از ترک کار پر سر و صدا و یا پس از اصلاح آلودگی صوتی در محیط به تدریج قدرت شنوایی کارگر بازگردانده می شود. در حالیکه در کری دائم افت شنوائی تثبیت شده بوده و پس از قطع تماس با سروصدا دیگر پیشرفت ن می کند. استقرار کری شغلی در کارگر طی چهار مرحله زیر صورت می گیرد.
1 - مرحله شروع :
به آن مرحله خستگی شنوایی نیز می گویند. این مرحله در اوایل اشتغال به کار در محیط پر سر و صدا به وجود می آید و فرد دچار احساس وزوز گوش، گرفتگی گوش ،خستگی روانی و ناراحتی عمومی می گردد. این ناراحتی ها در پایان روز معمولاً بیشتر محسوس بوده و در ایام تعطیل نیز احساس نمی شود. اگر در این مرحله آزمایش ادیومتری صورت گیرد در فرکانس 4000 افت شنوائی مشاهده می شود ولی بعد از مدتی استراحت این افت برگشت پذیر بوده و جبران می شود .
2- مرحله اختفأ :
به آن مرحله قطعی شدن ضایعه از نظر ادیوگرام نیز گفته می شود این مرحله در اشخاص مختلف بسته به میزان مقاومت آنها ممکن است 2 الی 20 سال طول بکشد. در این مرحله کارگر از وضع شنوائی خود بی خبر است و آن را عادی و طبیعی می داند. زیرا علائم بالینی که در مرحله قبل وجود داشت در این مرحله از بین می رود ولیکن افت شنوائی در فرکانس 4000 تثبیت شده است و با استراحت نیز از بین نمی رود.
3 - مرحله نیمه اختفأ :
در این مرحله نقصان شنوائی در فرکانس های 4000 افزایش یافته و به فرکانس های مجاور نیز گسترش می یابد و ممکن است به فرکانس 1000 هم برسد. در این مرحله شخص در فهم صداهای در گوشی مشکل دارد و صداها ی بلند در محیط های پر سر و صدا را به طرز بدی درک می نماید ولی در مکالمات خود مشکلی را حس نمی کند.
4 - کری واضح :
در این مرحله ناشنوائی واضح بوده و شخص حتی در مورد صداهای بلند درخواست تکرار گفته ها را دارد و البته این درخواست بستگی به درجه نقصان شنوائی خواهد داشت.
حد تماس شغلی سر و صدا :
میزان مجاز تراز فشار صوت در محیط های صنعتی با آلودگی صوتی برابر با 80 دسی بل برای هشت ساعت کار در روز توصیه شده است. جهت جلوگیری از اثرات سر و صدا چنانچه تراز فشار صوت db 85 تجاوز کند توصیه شده است به ازای هر db 3 ، زمان مواجهه مجاز نصف شود . به عبارت دیگر در هنگام مواجهه با صوت با تراز فشار صوتی db 88 ،زمان مواجهه 4 ساعت در روز و چنانچه تراز فشار صوت به db 91 برسد زمان مواجهه 2 ساعت در روز توصیه می گردد و به این ترتیب در هنگام مواجهه با صدائی که تراز فشار صوتی آن db 100 است کارگر مجاز خواهد بود فقط به مدت پانزده دقیقه در روز با آن در تماس باشد.
ارتعاشات
ارتعاشات یکی دیگر از عوامل زیان آور فیزیکی محیط کار است که در بیشتر موارد با سر و صدا همراه می باشد. کلیه دستگاه ها و ماشین آلات در هنگام کار به علت حرکت موتور ایجاد ارتعاش می کنند که ممکن است به بدن کارگران انتقال یابد. به عنوان مثال در مورد رانندگان، تمامی ارتعاشات ناشی از کار موتور مستقیماً به بدن منتقل می شود. در ارتباط با افرادی که در کنارسنگ شکن ها و یا سرندها مشغول به کار هستند، قسمتی از ارتعاشات تولید شده توسط دستگاه به صورت غیرمستقیم و از طریق زمین به بدن آنها منتقل می شود و یا افرادی که با دستگاه های پنوماتیک کار می نمایند مقدار زیادی از ارتعاشات را از طریق دست خود دریافت می کنند .
عوارض ناشی از این ارتعاشات را می توان به صورت زیر تقسیم بندی نمود :
- اختلالات عروقی
- اختلالات استخوانی مفصلی
- اختلالات عضلانی
شرایط جوی محیط کار :
بدن انسان به گونه ای آفریده شده است که نمی تواند تغییرات گرمائی زیادی را تحمل نماید. از این رو همواره سعی در حفظ دمای طبیعی خود دارد و برای این منظور با محیط اطراف شروع به تبادل حرارتی می نماید .
اختلالا ت ناشی از گرما :
در هنگامی که کار در محیط های گرم صورت گ یرد با توجه به گرمای موجود در محیط، مقدار فعالیت عضلانی و میزان تماس فرد، ممکن است یک یا چند اختلال زیر پدیدار گردد .
اختلالا ت عصبی و روانی :
کار در شرایط وجود گرما باعث احساس ناراحتی، بی علاقگی نسبت به انجام کار، کاهش بازده کاری، اختلال در قضاوت وافزایش تعداد اشتباه می گردد و هر یک از این حالات نیز شرایط به وجود آمدن حادثه ناشی از کار را مهیا می کند .
عوارض پوستی
کارگرانی که در محیط های گرم و مرطوب کار می نمایند دچار یک عارضه پوستی به نام میلیر قرمز می شوند که ناشی از اختلال عمل غدد مترشحه عرق است. این عارضه به ویژه در آن ناحیه از بدن که توسط لباس پوشیده می شود بروز می کند و به شکل بثورات قرمز رنگ و خارش داری است که در صورت عرق کردن با سوزش و احساس سوزن سوزن شدن همراه می گردد. همچنین کار در محیط های گرم باعث افزایش تعریق توسط بدن شده و از آنجا که محیط های مرطوب بدن مثل زیربغل، کشاله ران و لای انگشتان پا محل مناسبی برای رشد عوامل عفونی مثل قارچ هاست، احتمال پیدایش بی ماری های عفونی پوست خصوصاً بیمار ی های قارچی نیز افزایش می یابد .
کرامپ عضلانی
همان طور که گفته شد یکی از مکانیسم های اساسی بدن جهت مبارزه با گرما تعریق و تبخیر آن است. همراه با عرق، مقدار زیادی سدیم نیز از بدن دفع می شود که ممکن است مقدار آن به 20 - 10 گرم در روز نیز برسد. کاهش سدیم بدن منجر به گرفتگی یا کرامپ عضلانی خواهد شد . در اکثر مواقع این گرفتگی از ماهیچه های ساق پا شروع شده و به قسمت های بالای پا و شکم گسترش می یابد. این حالت به صورت متناوب بوده و هرچند دقیقه یکبار شدت می یابد .
خستگی و بی حالی در اثر گرما :
در هنگام مواجهه با گرما مقدار زیادی آب بدن از راه تعریق خارج می شود. چنانچه کاهش آب بدن به 8 تا 5 درصد وزن شخص برسد شخص احساس خستگی و بی حالی را خواهد نمود. در این حالت فرد دچار رنگ پریدگی، سستی، گیجی، پوست سرد و مرطوب شده و حرارت بدن او ممکن است کمی افزایش داشته باشد.
علت اصلی این علائم در واقع عدم کفایت دستگاه گردش خون به علت کاهش حجم خون است. چنانچه کاهش آب بدن به 10 درصد وزن بدن برسد شخص، دیگر قادر به انجام هیچ کاری نیست و اگر این کاهش به میزان 15 درصد برسد مرگ فرد را به دنبال خواهد داشت .
گرمازدگی
بعد از فعالیت های خیلی شدید در محیط های خیلی گرم ممکن است به وجود آید. این اختلال با علائم از دست دادن حس جهت یابی، گیجی، تهوع، سردرد شدید، پوست داغ و خشک شروع می شود و حرارت بدن ممکن است به حدود 5 درجه سانتی گراد بالاتر از حد طبیعی برسد. گرمازدگی یک فوریت پزشکی
است و اگر بدن به سرعت خنک نشود ممکن است منجر به مرگ و یا آسیب های غیرقابل برگشت به برخی از اعضأ مثل مغز، کلیه و کبد گردد .
تشعشعا ت :
از دیدگاه بهداشت حرفه ای مبحث تشعشعات را به طور کلی می توان به دو قسمت پرتوهای یونساز و پرتوهای غیریونساز تقسیم بندی کرد .
پرتوهای یونساز یا یونیزان به دو گروه عمده شامل پرتوهای یونساز الکترومغناطیسی مانند پرتوایکس و پرتوگاما و پرتوهای یونساز اتمی (پارتیکولی) نظیر پرتوهای آلفا، بتا، پروتون، نوترون و غیره تقسیم می شوند. پرتو ایکس ساخت دست بشر است ولی پرتوهای دیگر از مواد رادیواکتیو تابش می شوند. در واقع، اتم های مواد رادیواکتیو که از نظر سطح انرژی در یک حالت ناپایدار قرار دارند، دچار تغییراتی در ساختمان خود شده و در طی این تغییرات، تابش پرتوها ی مذکور صورت می گیرد .
پرتوهای یونساز هنگامی که وارد یک محیط گردند در اثر برخورد با اتم های تشکیل دهنده آن محیط، باعث خارج کردن الکترون از مدار اتم می شوند. الکترون های خارج شده از مدار نیز می توانند به نوبه خود به سایر اتم ها برخورد نموده و وضع مشابهی را به وجود آورند و به این ترتیب ایجاد یک سری یون های مثبت و منفی و همچنین رادیکال های آزاد را در محیط می نمایند .
استفاده از پرتوها ی یونیزان امروزه اهمیت ویژه ای را داراست و اهم موارد استفاده از آن شامل :
استفاده در فعالیت های پزشکی مانند رادیوگراف ی پزشکی، ارزیابی کار غدد و درمان تومورهای سرطانی
استفاده در فعالیت های کشاورزی مانند اصلاح نژاد گیاهان، کشف منابع آب زیرزمینی و شناخت مسیرهای آب در عمق زمین.
استفاده در فعالیت های صنعتی مانند رادیوگرافی صنعتی، اندازه گیری و کنترل ارتفاع مایعات در مخازن، تعیین ضخامت اجسام، اندازه گیری میزان رطوبت و دانسیته، نگهداری مواد غذا یی و جلوگیری از فساد آنها، از بین بردن میکروب ها در صنایع داروسازی و بسیاری از کاربردهای دیگر
تشعشعات ماوراء بنفش
این تشعشعات به طور طبیعی در نور خورشید وجود دارند و طول موج آنها در هوا از 200 تا 400 نانومتر است. جذب این تشعشعات در بدن از آنجا که باعث تولید واکنش های فتوشیمیایی می شود، اهمیت دارد. دو عضو بدن یعنی پوست و چشم نسبت به این تشعشعات حساس هستند. از این رو اثرات آن را در بدن به
دو دسته اثرات پوستی و چشمی تقسیم می کنند .
تشعشعات مادون قرمز
این تشعشعات در صنایع از کوره های ذوب حاصل می شوند. جذب امواج مادون قرمز در اجسام ایجاد حرارت می کند و چنانچه به بدن تابیده شوند ممکن است منجر به سوختگی حاد، انبساط مویرگی شدید و تغییر رنگ پوست گردند. از آنجا که پوست دارای گیرنده های حرارتی است در اثر افزایش درجه حرارت، غالباً تماس های کارگران با این تشعشعات در محیط های صنعتی کنترل شده می باشد مگر این که کارگر به دلایلی بیشتر در معرض آن قرار گیرد. ولی از آنجا که چشم فاقد گیرنده ها ی حرارتی است ممکن است صدمات بیشتری را در محیط های کار متحمل شود. خصوصاً مواقعی که کارگر به اقتضای کار از طریق منافذ به داخل کوره نگاه می کند. اثر این اشعه بر روی عدسی چشم باعث به وجود آوردن کاتاراکت می شود و از آنجا که کاتاراکت ناشی از اشعه مادون قرمز اولین بار در بین کارگران صنایع شیشه سازی شناخته شد، به این عارضه، آب مروارید کارگران شیشه ساز ی اطلاق می شود و اعتقاد بر این است که گرمای حاصل از این اشعه سبب کدر شدن عدسی چشم می شود. این بیماری بعد از مدت ها ی طولانی (حدود 25 سال) در بین کارگران کوره ها ممکن است به وجود آید.
چنانچه مقدار اشعه ای که به چشم تابیده می شود زیاد باشد منجر به سوختگی رتین (شبکیه) چشم می شود و ممکن است به نابینائی فرد منجر شود. توصیه می شود در صنایعی که کارگران به نحوی با این تشعشعات سر و کار دارند از عینک مخصوص که شیشه آن حاوی اکسیدهای فلزی است استفاده شود. این عینک ها مانع عبور تشعشعات حرارتی شده ولی می توانند نور را از خود عبور دهند.
