آیین زندگی و اخلاق کاربردی
•
پیامبر اکرم (ص) فرمود: اگر مومنی، پیش از مرگ، برگه ای از علم از خود برجای گذاشته باشد، همین یک برگ روز قیامت میان او و آتش جهنم مانع می شود و خداوند در ازای هر حقی که بر آن برگه نوشته شده باشد، شهری، هفت برابر بزرگ تراز وسعت کل دنیا، به او عطا می کند. هدف اصلی، یا دست کم یکی از اهداف اصلی نظام های آموزشی در هر جامعه ای، پرورش پژوهشگر و محقق است.
یکی از شاخه ها و مولفه های مهم برای ارزیابی می زان نظام های آموزشی، شمار پژوهشگرانی است که تربیت کرده و در خدمت جامعه قرار می دهند. پیشرفت و ترقی مادی و معنوی جوامع انسانی، مدیون پژوهش و تحقیق است.
پژوهش و تحقیق اگربه درستی جهت گیری نشود و اگر در مسیر توسعه معنویت و رشد اخلاق نباشد، نه تنها در خدمت آبادانی دین و دنیای بشریت نیست، که عاملی برای تخریب و نابودی حیات آدمیان نیز خواهد شد. اگر معیارها و موازین اخلاقی اسلام را در تحقیق دخالت ند هیم، حاصل پژوهش های ما چیزی جز تخریب دین و معنویت و تخریب فرهنگ اسلامی و دور شدن از سعادت حقیقی بشریت نخواهد بود.
تصحیح انگیزه و نیت
تحقیقات ما زمانی حقیقتا معنادار و مفی د به حال خودمان و جامعه خواهد بود که با انگیزه الهی و نیت درست صورت گیرد، وگرنه اگر به انگیزه شهرت و کسب ثروت و امثال آن باشد هرچند ممکن است دنیا ما و دیگران را آباد کند، اما چون در راستای زندگی حقیقی ما نیست، فاقد ارزش حقیقی خواهد بود. هر کاری را نمی توان به انگیزه ی الهی انجام داد، همان گونه که حسن فعلی نیازمند حسن فاعلی است، یعنی یک کار خوب تا با انگیزه ی خوب انجام نگیرد، ارزش اخلاقی ندارد، عکس این رابطه نیز درست است.
نیت الهی پژوهش پژوهشگران به این معناست که تحقیقات و پژوهش در خدمت اهداف الهی و در جهت خدمت به خدا، دین خدا و به طور کلی سعادت واقعی و حقیقی بشر باشد.
مطالعه مقاله تفسیر حکمت دوم نهج البلاغه
توجه به نقش پیش فرض های ارزشی
یکی از مهمترین موضوعات در تحقیق و پژوهش، تاثیر پیش فرض ها، فرهنگ، جامعه، ارزش ها و امثال آن در تحقیق است. علم به طور کلی به ویژه علوم انسانی و اجتماعی دارای بار ارزشی است: یعنی پژوهشگر نمی تواند فارغ از نظام ارزشی مورد قبولش دست به تحقیق بزند. پیش فرض های ارزشی و دینی هم در انتخاب موضوع پژوهش، هم در استنتاجات پژوهشی و هم در تفسیر و تدوین یافته های پژوهشی موثرند.
آشنایی با پیشینه پژوهش
هر چند پژوهش های جدید و نوآوری ها، محصول اندیشه و تحقیق یک فرد یا گروه هستند اما در واقع خواهیم دید نتیجه و محصول زحمات و پژوهش پیشینیان و گذشتگان است.
گزینش مسئله
مهم ترین گام و مراحل مقدماتی هر تحقیقی مسئله گزینشی است که جهت گیری هر تحقیق با مسئله آن مشخص می شود و انتخاب مسئله از جمله مهم ترین و بنیادی ترین مراحل تحقیق است.
هم سوال از علم خیزد هم جواب همچنان که خار و گل از خاک و آب
موضوع و مسئله تحقیق باید به گونه ای باشد که مشکلی از مشکلات علمی یا عملی جامعه برطرف سازد که در عین حال مورد توجه پژوهشگران باشد تا بتواند در برابر مشکلات و موانع احتمالی مقاومت کند.
شهامت در پژوهش
بسیاری از افراد تا زمانی که اقدام به پژوهش نکردند توانمندی های خود را کوچک می شمارند و مشکلات و موانع احتمالی را بزرگ جلوه می دهندبه همین دلیل یا اصلا اقدام به کار نمیکنند یا با احتیاط بیش از اندازه شروع به کار می کنند. اگر با امکانات اندک، با عزمی راسخ و توکل بر خدا شروع به کار کنیم و تصمیم بگیریم که بر همه موانع و مشکلات فائق آییم، مشخص خواهد شد که:
- اولا، توانمندی ها و امکانات ما بسیار بیشتر از آن بود که تصور می کردیم.
- ثانیا، همه یا بیشتر اموری را که به عنوان مشکل تصور می کردیم، خود به خود از میان رفته اند.
امانت داری
خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانشان بدهید. (نساء4)
(مومنان رستگار کسانی اند که) امانت ها و عهد خود رارعایت می کنند.(مومنون23)
امانت داری به طور کلی، یکی از ضرورت های زندگی اجتماعی است.در حقیقت، اساس زندگی اجتماعی برپایه ی اعتماد افراد جامعه به یکدیگر است و اگر به واسطه خیانت های مکرر افراد یک جامعه این اعتماد از بین برود، در حقیقت آن جامعه از بین خواهد رفت. امانت داری در پژوهش و تالیف نیز، رکن مهمی از حیات علمی و تحقیق یک جامعه را تشکیل می دهد. اگر در پژوهش ها و تالیفات امانت در نقل رعایت نشود.
حقیقت جویی در پژوهش
زمانی به ارسطو اعتراض شد که چرا حرمت استاد خود، افلاطون را نگه نداشته و دیدگاه های اورا به نقد کشانده و در رد آنها سخن می گوید. ارسطو در پاسخ، سخنی بسیار ارزشمند و جاودانه گفت: «افلاطون را دوست دارم، اما به حقیقت بیش از افلاطون علاقه دارم.» آنچه مهم است و وظیفه ی اخلاقی پژوهشگر به شمار می اید، حقیقت طلبی و حقیقت جویی در پژوهش است. پژوهشگر باید همه ی هم و غم خود را کشف حقیقت بداند و هرگز از مشکلاتی که ممکن است دیگران برای او پیش آورند، نهراسد.
نشاط در تحقیق
به تعبیر شهید مطهری : ( انسان باید به کارش عشق داشته باشد... آن وقت است که شاهکار به وجود می آورد که شاهکار ساخته عشق است، نه پول و درآمد. با پول می شود کار ایجاد کرد، ولی با پول نمیشود شاهکار ایجاد کرد.
علم دریایی است بی حدو کنار طالب علم است غواص بحار
گر هزاران سال باشد عمر او او نگردد سیر خود، از جستجو
یکی از عوامل بی انگیزگی و سستی در تحقیق این است که اهمیت کار برای محقق روشن نشده است.
پژوهش گروهی
این خرد ها چون مصابیح انور است بیست مصابیح از یکی روشن تر است
امیر مؤمنان (ع) در این باره می فرمایند : بهترین آرا و اندیشه ها، از آن کسانی است که از مشورت با دیگران خود را بی نیاز نبینند
زان که با عقلی چو عقلی جفت شد مانع بد فعلی و بد گفت شد
آسیب شناسی اخلاقی پژوهش
شهرت زدگی
یکی از آفت های بزرگ پژوهش ها و تحقیقات علمی، شهرت زدگی است . بسیاری به صرف مشهور بودن یک باور یا عقیده یا فرضیه آن را می پذیرند در حالی که ممکن است به رغم شهرت بسیارش هیچ دلیل منطقی و محکمی نداشته باشد پس نتیجه می گیریم مشهور بودن یک رای و عقیده، هرگز به معنای درست بودن آن نیست.
شتاب زدگی
یکی دیگر از آفات بزرگ و مخرب پژوهش، شتاب زدگی است. محقق شتاب زده، نمیتواند در اطراف همه ی جوانب موضوع پژ وهش خود اندیشه کند. صبر و بردباری، رکن مهم پژوهش است . صبر وبردباری،رکن مهم پژوهش است.
دخالت دادن خواسته های شخصی
پژوهشگر منصف کسی است که اصل بی طرفی را در تحقیق مورد توجه قرار دهد. تحقیق معتبر، تحقیقی است که بی طرفانه و بدون حب و بغض های پیشین صورت گیرد. محقق راستین کسی است که خود را تابع حاصل تحقیق بداند و نه حاصل تحقیق را تابع خودش.
انتحال
یکی دیگر از آفات بزرگ اخلاقی پژوهش و تألیف،سرقت ادبی یا انتحال است. معنای شایع و رایج انتحال همان چیزی است که امروزه از آن به عنوان «سرقت ادبی» نام برده می شود. معنای دیگری که برای واژه انتحال اورده اند،عبارت است از:خود را به مذهبی بستن،خودرا به مذهبی یا قبیله ای منسوب ساختن و... باید دانست که امروزه سرقت ادبی یکی از گناهان کبیره درعالم تحقیق و نویسندگی است و هیچ عذری در این باره پذیرفته نیست.